- Osnivanje Vilnjusa
- Vrhunac Viljnusa
- Gubitak nezavisnosti
- Dvadeseti vek
Vilnius je glavni grad, ali i ekonomski i kulturni centar Litvanije. Ovaj nevjerojatno slikovit i zelen grad nalazi se u jugoistočnom dijelu zemlje na ušću rijeke Vilnije u Viliju (Neris, Neris). Mnogi povjesničari i lingvisti vjeruju da je gradu ime dala "Vilnia".
Osnivanje Vilnjusa
Naselja na tim zemljištima postojala su u prapovijesno doba, ali tačan datum osnivanja modernog grada nije siguran. Prvi pisani spomen grada nalazi se u pismima velikog kneza Litvanije Gedimina i datira iz 1323. Vilnius se u dokumentima već spominje kao „glavni grad“Velikog vojvodstva Litvanije. Litvanci poštuju kneza Gedimina kao osnivača Viljnusa.
U narednim decenijama, Gedimin je, zahvaljujući ratovima, strateškim savezima i brakovima, značajno proširio posjede svoje kneževine. Vilnius (ili kako se tada zvao grad Vilna) ostao je glavni grad i glavna kneževa rezidencija i procvjetao je. 1385. unuk Gedimina Jagiella, kao rezultat potpisivanja Krevske unije (dinastičke unije između Velikog vojvodstva Litvanije i Kraljevine Poljske, koja je prethodila stvaranju 1569. jedinstvene savezne države Poljsko-Litvanske Commonwealth) postao je poljski kralj. Jagiello je 1387. godine Viljnusu dodijelio Magdeburško pravo.
Vrhunac Viljnusa
Početkom 16. stoljeća oko grada su izgrađeni masivni odbrambeni zidovi. 1544. godine, dobro utvrđeni i prosperitetni Vilnius izabrao je poljski kralj i litvanski knez Sigismund I za svoju rezidenciju. Aktivnom razvoju i formiranju Vilnjusa kao važnog kulturnog i naučnog središta uvelike je doprinijelo osnivanje u gradu Stefana Batorija 1579. godine Akademije i Univerziteta Viljnuskog društva jezuita (danas Univerzitet u Vilniusu).
17. vijek donio je gradu niz neuspjeha. Tijekom rusko-poljskog rata (1654-1667), Vilnius su okupirale ruske trupe i, kao rezultat toga, opljačkane i spaljene, a značajan dio stanovništva je uništen. Tokom Sjevernog rata grad je patio od Šveđana. Grad nije bio pošteđen izbijanja bubonske kuge 1710. godine, kao ni brojnih požara koji su uslijedili.
Gubitak nezavisnosti
Krajem 18. stoljeća, nakon posljednje treće podjele Poljsko-litvanske zajednice, uslijed koje je zapravo prestao postojati, Vilnius je postao dio Ruskog Carstva i postao glavni grad Vilnske pokrajine. U tom su razdoblju gradske zidine gotovo potpuno uništene, s izuzetkom takozvane "Ostroy Brama" - jedinih gradskih vrata s kapelom koja su preživjela do danas. U kapeli se i danas čuva čudotvorna slika Majke Božje Ostrobramske (prilično rijetka vrsta ikona koja prikazuje Bogorodicu bez djeteta u naručju) - jedno od glavnih kršćanskih svetišta Litvanije.
U ljeto 1812., za vrijeme rata između Ruskog carstva i napoleonske Francuske, Vilnius su okupirale Napoleonove trupe, ali su, pretrpjevši težak poraz, ubrzo bili prisiljeni napustiti ga. Nada grada u moguću neovisnost od Ruskog Carstva se nije ispunila, a 1830. se pretvorio u oslobodilački pokret, čiji je glavni slogan bio „obnova neovisnosti Poljsko-litvanske zajednice“. Kao rezultat toga, pobuna je ugušena, Univerzitet u Vilniusu zatvoren, a stanovnici grada podvrgnuti masovnim represijama. Građanski nemiri 1861. i 1863. također su brutalno ugušeni, što je dovelo do oduzimanja brojnih prava i sloboda stanovnicima Vilnjusa, kao i zabrane upotrebe poljskog i litvanskog jezika. Ipak, krajem 19. stoljeća Vilnius je postao kulturno i političko središte preporoda litvanske nacije. Godine 1904. ukinuta je zabrana litvanske štampe, a u gradu su izlazile prve novine na litvanskom jeziku, Vilniaus inos. Godine 1905. održan je Veliki Viljnuski seim koji je odobrio memorandum predsjedavajućem Vijeća ministara Rusije kojim se traži autonomija Litve i koji je postao, možda, jedna od najvažnijih faza u formiranju moderne litvanske nacije i obnavljanje litvanske državnosti.
Dvadeseti vek
1915-1918, tokom Prvog svjetskog rata, Vilnius je okupirala njemačka vojska. 16. februara 1918. u Vilnjusu je potpisan Akt o nezavisnosti Države Litvanije. Iako su njemačke vlasti zabranile službeno objavljivanje akta, tekst rezolucije je štampan i distribuiran u podzemlju. Dokument je bio od izuzetnog značaja i formulisao je osnovne principe državne strukture, a poslužio je i kao pravna osnova za obnovu nezavisnosti Litvanije 1990. godine. Nakon odlaska njemačkih trupa, grad je neko vrijeme bio pod kontrolom Poljaka, a zatim ga je okupirala Crvena armija. U julu 1920. potpisan je sporazum između Litve i Sovjetske Rusije, koji je jamčio suverenitet Litve, koja je uključivala i regiju Vilnius, na čijem je čelu bio Vilnius. Nekoliko mjeseci kasnije, Poljska i Litvanija potpisale su Suwalki ugovor, prema kojem je regija Vilna dodijeljena Litvaniji. Istina, Poljska je praktički odmah prekršila ugovor zauzevši Vilnius, koji je kasnije postao administrativni centar Viljnuskog vojvodstva i u tom svojstvu je postojao do 1939.
U rujnu 1939. sovjetske trupe okupirale su Vilnius, a već u listopadu potpisan je "Ugovor o uzajamnoj pomoći", a Vilnius je službeno ustupljen Litvaniji. Ipak, već u kolovozu 1940. Litvanija je, kao rezultat niza lukavih političkih manipulacija, postala dio SSSR -a, a Vilnius je postao glavni grad Litvanske SSR. U junu 1941. Nijemci su okupirali Vilnius, a trupe sovjetske vojske oslobodile su ga tek u julu 1944.
Litvanija je uspjela konačno obnoviti svoju nezavisnost tek 1991. godine. Vilnius je ponovo postao glavni grad nezavisne države Litvanije.
